GIẢI PHÁP NÂNG CAO BẢO VỆ QUYỀN LỢI CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ

 4.1. Đề xuất giải pháp Dựa trên cơ sở khảo sát thực trạng thực hiện quyền của NBH (chương 3), qua phân tích nhận định nguyên nhân (mục 4.1) và dựa vào các điều kiện về kinh tế, văn hóa, xã hội và có tính đến cả đặc trưng của hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam hiện nay, chúng tôi kiến nghị đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền của NBH trong TTHS Việt Nam, tầm nhìn đến năm 2030, như sau:4.1.1. Nâng cao nhận thức về quyền của người bị hạiCần phải đặt vấn đề nâng cao nhận thức về quyền cho cơ quan lập pháp, nâng cao trách nhiệm thực hiện quyền cho các cơ quan THTT, người THTT và đặc biệt là nâng cao sự hiểu biết về quyền và năng lực thực hiện quyền cho chính NBH. 4.1.1.1. Nâng cao nhận thức về quyền, trách nhiệm thực hiện quyền của cơ quan lập pháp và cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng Như phần trên đã phân tích, do các nhà làm luật ở Việt Nam hiện nay chưa nhận thức đầy đủ lý luận và tầm quan trọng của việc bảo đảm quyền của NBH trong quá trình tố tụng. Hơn nữa do chính lý luận về mục tiêu của hệ thống tư pháp hình sự ở Việt Nam chưa hướng đến NBH mà chỉ tập trung đấu tranh phòng, chống. Các nhà làm luật cần phải tiếp cận dựa trên quyền để hiểu sâu sắc rằng, mục đích tối thượng của nền tư pháp hình sự là nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhà nước và công dân (trong đó có NBH) thông qua hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm chứ không phải mục đích chính của tư pháp hình sự là “đấu tranh phòng, chống tội phạm nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhà nước và công dân”.Về phía cơ quan THTT và người THTT, giải pháp nâng cao nhận thức và năng lực, trách nhiệm thực hiện quyền đòi hỏi nhiều ở kỹ năng thực hành. Việc nâng cao nhận thức và năng lực ở đây không đơn giản chỉ là tuyên truyền, phổ biến kiến thức pháp luật về quyền như đối với NBH, cũng không cần phải ở mức cần thay đổi tư duy lý luận và thay đổi phương pháp tiếp cận như các nhà làm luật.Cụ thể, các giải pháp nâng cao năng lực nhận thức về quyền của NBH đối với đối tượng này cần tập trung vào 2 nhóm chính:Nhóm 1: Các giải pháp nhằm đổi mới tư duy tố tụng và tư duy một chiều về mục tiêu của nền tư pháp hình sự.“Trong nhiều năm, chúng ta đã được giáo dục để hiểu và thừa nhận rằng mục tiêu cơ bản của hệ thống tư pháp hình sự là “tìm kiếm sự thật” về tội phạm và “kiểm soát tội phạm” mà quên đi quyền của NBH trong TTHS. Mặc dù đây là vấn đề thuộc về quan điểm và lý luận của nền tư pháp hình sự nhưng ít ra cơ quan THTT và người THTT cũng phải có sự đổi mới và tránh tư duy một chiều, quá nghiêng về mục đích “kiểm soát tội phạm” mà quên đi nhiệm vụ phải tôn trọng quyền của những người tham gia tố tụng, trong đó có quyền của NBH.Nhóm 2: Các giải pháp nhằm nâng cao trình độ nhận thức pháp luật, trình độ nghiệp vụ và trình độ hiểu biết về quyền con người, trong đó có quyền của NBH cho người THTT.Tình trạng ĐTV, KST, Thẩm phán chỉ giỏi về nghiệp vụ tố tụng mà làm sai rất nhiều qui định về trình tự, thủ tục, trong đó có cả việc vi phạm quyền của người tham gia tố tụng, chạy theo án điểm, chạy theo thành tích mà bỏ qua các khâu như giải thích quyền và nghĩa vụ, trách nhiệm ghi nhận yêu cầu, đề nghị của NBH v.v… Chính vì vậy, nâng cao nghiệp vụ phải gắn liền với nâng cao nhận thức về quyền con người cho đội ngũ cán bộ tư pháp thì mới là hướng đào tạo có tính bền vững.4.1.1.2. Tăng cường sự hiểu biết của người bị hại về quyềnHiểu biết của người dân nói chung, của bị can, bị cáo và NBH về quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự rất hạn chế. Tuy nhiên, thực tế đã chứng minh với phong trào nghiên cứu về quyền của bị can, bị cáo trong TTHS gần đây, đặc biệt là sự vào cuộc tích cực của các phương tiện thông tin đại chúng khi đưa ra ánh sáng những vụ án oan, sai, những bị can, bị cáo bị tước không chỉ một số quyền công dân mà hầu như tất cả các quyền tối thiểu đã phần nào “thức tỉnh” nhận thức về quyền xuất phát từ phía những người bị kết án.Do vậy, hoàn toàn có thể áp dụng giải pháp tương tự để tuyên truyền, giáo dục và “thức tỉnh” về quyền của NBH cho chính nạn nhân của tội phạm. Hiện nay, nhiều dự án, mô hình thí điểm “Nâng cao nhận thức và năng lực” do Trung tâm phát triển nguồn nhân lực C&D triển khai (2010 – 2015) nhằm tuyên truyền, giáo dục quyền con người trong lĩnh vực tư pháp. C&D đề xuất một mô hình dự án nhằm trang bị cho người nghèo những kiến thức cơ bản về Quyền của công dân trong lĩnh vực Tư pháp, các cơ hội Tư pháp theo quy định của Pháp luật, cũng như những kỹ năng cần thiết để ứng dụng các quyền và cơ hội đó trong đời sống.Đây là 1 dự án thí điểm đã được thực hiện trong 12 tháng (từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2011). Sau 12 tháng, có tiến hành đánh giá lại mô hình thí điểm nhằm xây dựng một mô hình chuẩn. Với mô hình chuẩn đã được xây dựng, C&D mong muốn sẽ nhân rộng sang các địa bàn hoạt động khác nơi tập trung nhiều người nghèo, và người thu nhập thấp – vốn là các đối tượng hướng đến trong chiến lược phát triển của trung tâm C&D.Mục tiêu của Dự án:- Trang bị cho người nghèo những kiến thức cơ bản về quyền của công dân trong lĩnh vực tư pháp và các cơ hội về tư pháp theo quy định của pháp luật.- Trang bị cho người nghèo những kỹ năng cần thiết để ứng dụng các quyền và cơ hội đó trong đời sống.Kết quả đầu ra mong đợi: Người nghèo hình thành thói quen tìm hiểu thông tin về Quyền tư pháp của công dân đồng thời trau dồi các kỹ năng cần thiết về để áp dụng các quyền đó vào trong đời sống, từ đó góp phần củng cố vai trò của họ trong xã hội.Để đạt được 2 mục tiêu đề ra, dự án được thiết kế có 2 mảng hoạt động chính là(1) Nâng cao nhận thức và (2) Nâng cao năng lực. Trong mảng hoạt động đầu tiên, dự án đề xuất những hoạt động tuyên truyền diện rộng như phát triển sổ tay/tờ rơi, các chiến dịch truyền thông, tổ chức họp dân, và thành lập các trung tâm thông tin nhằm nâng cao nhận thức về Quyền của người dân trong lĩnh vực tư pháp. Mảng hoạt động thứ 2 tập trung vào các hoạt động đào tạo và tập huấn kỹ năng nhằm giúp người dân áp dụng quyền tư pháp của mình vào đời sống.Đây hoàn toàn là một mô hình có thể áp dụng nhằm nâng cao nhận thức quyền cho NBH trong TTHS. 4.1.1.3. Biên soạn và phát hành bộ tài liệu “Chỉ dẫn thực hiện quyền cho người bị hại”Qua nghiên cứu các mô hình giáo dục, tuyên truyền, phổ biến pháp luật của Việt Nam cũng như các mô hình, dự án nâng cao nhận thức và năng lực về quyền nói chung của thế giới, chúng tôi đề xuất giải pháp xây dựng và phát hành bộ tài liệu “Chỉ dẫn thực hiện quyền cho người bị hại”.Mục đích: Nhằm thiết thực nâng cao hiệu quả nhận thức về quyền của người bị hại trong TTHS.Cách thức thực hiện: Xây dựng, biên soạn các nội dung mang tính chỉ dẫn thực hành thực hiện quyền cho NBH trong quá trình tham gia tố tụng. Thẩm định nội dung, thử nghiệm và xuất bản, phát hành phổ biến, rộng rãi tới NBH dưới dạng tờ rơi, bộ tài liệu phát miễn phí tại các trụ sở báo tin tố giác tội phạm, tại trụ sở Công an Phường, UBND xã, thị trấn...Ý nghĩa: với sự đơn giản trong cách thức thực hiện và kinh phí thấp, chúng tôi đánh giá đây là giải pháp mang tính ứng dụng cao và có thể áp dụng ngay tại thời điểm hiện nay với BLTTHS 2003 hiện hành. Đây là giải pháp có tính khi mà các đề xuất về chính sách và pháp luật đề xuất của Luận án còn cần phải có một khoảng thời gian (độ “trễ”) để có thể nghiên cứu, khả thi áp dụng.Nội dung: Bộ tài liệu “Chỉ dẫn thực hành quyền cho NBH” gồm những chỉ dẫn mang tính thực hành, hướng dẫn cụ thể các quyền mà NBH được hưởng từ ngay sau khi tội phạm xẩy ra và trong suốt quá trình tham gia tố tụng: từ khởi tố, điều tra đến truy tố, xét xử VAHS. NBH có thể ứng dụng các chỉ dẫn này trên thực tế tại thời điểm hiện nay cho đến khi có những qui định mới về quyền của NBH. Các nội dung chỉ dẫn thực hiện quyền dành cho NBH được xây dựng dựa trên các qui định hiện hành của pháp luật TTHS Việt Nam hiện hành nên có thể áp dụng ngay với hệ thống pháp luật hiện tại và các điều kiện hiện tại về cơ sở hạ tầng, kinh tế, xã hội v.v... hiện trạng. Đối tượng áp dụng: Dành cho NBH. Các chỉ dẫn dành cho NBH được trình bày theo tiến trình tố tụng để NBH có thể dễ dàng áp dụng ngay trong thực tế, dù mình đang ở giai đoạn tố tụng nào của VAHS.Lưu ý, các chỉ dẫn quyền sau dành cho NBH và người đại diện hợp pháp của NBH là người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất, tinh thần. NBH và người đại diện hợp pháp của NBH đều có quyền như nhau trong TTHS.Nội dung các chỉ dẫn dành cho NBH trong Bộ tài liệu gồm: Phần 1. Ngay sau khi tội phạm xảy raChỉ dẫn 1: Ngay sau khi tội phạm xảy ra, NBH có thể đến ngay cơ quan công an, VKS gần nhất để tố giác tội phạm. Cơ quan công an, VKS phải bố trí trực ban hình sự 24/24h để tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm (K.1, Đ.8, TTLT số 06/2013).Ngoài ra các cơ quan tổ chức sau cũng có trách nhiệm tiếp nhận tố giác (Điều 5, Thông tư liên tịch Số 06/2013), gồm: Cơ quan điều tra trong Công an nhân dân; Cơ quan điều tra trong Quân đội nhân dân; Cơ quan điều tra của Viện kiểm sát nhân dân tối cao; Cơ quan điều tra của Viện kiểm sát quân sự Trung ương; Bộ đội Biên phòng; Cơ quan Hải quan; Cơ quan Kiểm lâm; Lực lượng Cảnh sát biển; Các cơ quan khác của Công an nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; Các cơ quan khác của Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; Viện kiểm sát; Công an xã, phường, thị trấn, đồn, trạm Công an; Tòa án; Cơ quan báo chí; Các cơ quan, tổ chức khác.NBH có thể trực tiếp đến các cơ quan nói trên để tố giác, có thể nhờ người khác thay mình đến trình báo, có thể điện thoại đến các số điện thoại đường dây nóng: 114, 113, hoặc 069.37077 (24/24h) hoặc gửi email đến hòm thư: togiactoipham@canhsat.vn hay gopycanhsat@canhsat.vn hoặc phongchongmuabannguoi@gmail.com).Chỉ dẫn 2: Trường hợp NBH hoặc nhờ người khác đến trực tiếp tố giác tội phạm với cơ quan, tổ chức nêu trên, nếu người tiếp nhận tố giác không lập biên bản, NBH có quyền yêu cầu người tiếp nhận phải lập biên bản “Tiếp nhận tin báo, tố giác về tội phạm” và ký xác nhận (K.2, Đ8, TTLT số 06/2013).Chỉ dẫn 3: Trong thời hạn tối đa là 32 ngày (đối với trường hợp đơn giản) và tối đa là 72 ngày (đối với trường hợp phức tạp), cơ quan, tổ chức đã tiếp nhận tố giác phải có văn bản trả lời cho NBH hoặc người đã tố giác về kết quả giải quyết tố giác, tin báo dưới 3 hình thức: Hoặc là ra Quyết định khởi tố VAHS, hoặc là ra Quyết định không khởi tố VAHS, hoặc là Văn bản nêu rõ lý do chưa có đủ căn cứ để xử lý (Đ.13, TTLT số 06/2013).Theo: Đinh Thị MaiLink luận án: https://docs.google.com/document/d/1WydPML7O6hrfyoh4yZeLXUDi6i076qmm/edit